مجله مطالعات و تحقيقات ادبی

پروین‌ اعتصامی از شاعران‌ سده اخیر است که متأثر از ساختار اجتماعیِ ایرانِ پیش از مشروطه‌ و پس از آن، به خلق شعرهایی دست زده است. وی در این شعرها هم به موضوع‌هایی اشاره کرد که در فرهنگ سنتی ایران انعکاس یافته‌ و هم به طرح‌ افکاری پرداخت که تحت تأثیر فرهنگ جدید جامعه ایرانی پس از مشروطه و جامعه جهانی است. شاعر در شعرهای اخیر خود، عموماً با نگرشی سلبی، وضع موجود را در بوته نقد قرار داده است. پروین در انعکاس‌دادن هنرمندانه اندیشه‌هایش، هم متأثر از سنت و هم ملهم از مدرنیته بوده است. شعر وی چون شخصیت‌ او، مرزنشین‌ دو قلمرو سنت و تجدد است. در این مقاله‌ اندیشه‌های اجتماعی شعر پروین براساس چالش‌های اجتماعی ایران در اواخر دوره قاجار و پهلوی اول مورد تحلیل قرار گرفته است.

اولین‌ زمینه‌های ورود شعر فارسی به هندوستان را می‌توان مربوط به دوره حکومت‌ غزنویان دوم در شمال هندوستان و شعر کسانی چون مسعود سعدسلمان به‌حساب آورد. موج‌ دوم نفوذ شعر و زبان فارسی را در هندوستان می‌توان ناشی از حمله مغول و پناهنده‌شدن بسیاری از دانشمندان و صوفیان و شاعران ایرانی‌نژاد به شمال هندوستان دانست که حاصلش ظهور شاعران بزرگی چون امیرخسرو دهلوی و امیرحسن دهلوی است. موج سوم و عظیم‌‌ترین‌‌ موج نفوذ شعر، زبان و فرهنگ ایرانی در هندوستان در عصر حکومت بابریان هند رخ داد که قریب‌ به سیصدسال کانون شعر و شاعری فارسی را به خارج‌ از قلمرو طبیعی زبان‌ فارسی، یعنی هندوستان و صوبه‌های وابسته‌ به آن، انتقال داد و به پیدایش «سبک‌ هندی» در شعر فارسی انجامید. در این مقاله برآنیم‌ که به معرفی ویژگی‌های شعر سه‌تن از بزرگ‌ترین شاعران آغازین این جریان شعری ‌ـ عرفی، ظهوری و طالب‌آملی‌ـ بپردازیم‌ و نشان دهیم که چگونه‌ ویژگی‌هایی که آنها وارد شعر فارسی کرده‌اند، به‌دست شاعران فارسی‌گوی هندی‌تبار پی‌‌گرفته شد و به‌شکل ویژگی‌های غالب شعر «طرزخیال» یا همان شعر شاعران هندی‌تبار پارسی‌گو، که برجسته­ترین آنها بیدل دهلوی است، درآمد و شعر فارسی در بخش عظیمی از هندوستان گسترش یافت و این حضور و حیات همچنان‌ تا سیطره‌ و دست‌اندازی انگلیسی‌ها بر هندوستان ادامه داشت. 

سلسله صفویه که با تمسّک و توسّل به نگره شیعی برسرکارآمد، برای بقای خویش  سیاستی ایدئولوژیک درپیش گرفت. این‌کار تا بدانجا پیش رفت که حتی برای شعر  و شاعران نیز برنامه و بخشنامه‌‌ای تدوین کرده بودند که فی‌المثل قصاید در شأن حضرت شاه ولایت‌پناه و ائمه علیهم‌السلام بگویند و صله از ارواح مقدس حضرات توقع کنند. ناگفته پیداست که رواج بازار فقیهان کار شاعران را از رونق انداخته بود و شعر جز نزد عامه خریدار نداشت. با این‌همه شاعران که دیرزمانی دربار را ملجأ و مأوایی برای پاسداشت هنر خویش یافته بودند و رسانه مطمئن و فراگیری برای انتشار سروده‌هایشان، سرانجام به آغوش دربار مغول بزرگ‌ ـ‌تیموریان هندـ پناه بردند، جایی که بازار شعر و ادب رونقی داشت و نواخت و صله شاعران رایج بود. بدین امید که قدر و  قیمتی برای متاع خویش بیابند. بنابراین شاعران ایرانی برآن شدند تا از خلاف‌آمد عادت کام بجویند و برای نکوداشت هنر خویش و آزادی و ابتکار عمل برای توسع و تنوع‌بخشیدن به حوزه موضوع و اندیشه و عرصه تصاویر شاعرانه مهاجرت کنند و با رهایی از تصلّب و تقشف حاکم، بر گنجینه واژگان و ترکیبات زبانی و تصاویر بدیع زبان فارسی بیفزایند. این مقاله به‌طور اجمال به طرح و شرح این دقیقه خواهد پرداخت.