مجله مطالعات و تحقيقات ادبی

امیر نجم‌الدین حسن‌بن‌علاء سجزی از شاعران پارسی‌گوی هندوستان در قرن هفتم است که صاحب‌نظران او را؛ در سلاست و روانی و شیوایی سخن، سعدی هندوستان خوانده‌اند و در مرتبه فضل و علوم هم‌طراز امیرخسرو دهلوی دوست معاصر و معاشرش قلمداد کرده‌اند.  هنر اصلی و شهرت او در غزل‌سرایی است و به‌دلیل تأثیری که از سعدی شیرازی پذیرفته است، مایه‌های شور و ذوق و ملاحت و نازک‌خیالی در جای‌جای اشعار او نمود خاصی دارد.

با عنایت به این مسئله بر آن شدیم که اشعار او را در حوزه صورخیال مطالعه کنیم. با بررسی دقیق دریافتیم که تشبیه، وجه غالب صورخیال در اشعار اوست. در این مقاله برای اینکه توانمندی او در ساخت دو سوی تشبیه بهتر درک شود و تازگی تصویر‌های شعری او در قلمرو تشبیه مشخص گردد، تشبیه را در دیوان او ازلحاظ ساخت و موضوع بررسی کرده‌ایم و به این نتیجه دست یافته‌ایم که بیشتر تشبیه‌های او از نوع حسی به حسی است. نکته حائز اهمیت اینکه تشبیه مرکب از نوع تمثیلی در شعر او بسیار چشمگیر است. ازلحاظ موضوع قریب نود درصد تصاویر شعری او در تشبیه بر مدار معشوق و مسائل مربوط به اوست و همین باعث شده است که اغلب تصویر‌های شعری او وام‌گرفته از شعرای متقدم به‌خصوص سعدی باشد. اما نکته مهم آنکه او همین تصویرهای تکراری را با شگردهای گوناگون زبانی و بلاغی زیباتر و مؤثرتر از دیگران ارائه کرده و بر شیوایی سخن خود افزوده است؛ به‌طوری‌که با خواندن آنها ناخودآگاه لب به تحسین او می‌گشاییم و همین نکته وجه تمایز او از شاعرانی است که تصویرها و زبانشان نیز تکراری است

بدون تردید شبه‌قاره هندوستان در غنا و ترویج زبان و ادبیات فارسی سهم انکارناپذیری داشته و آثار ماندگاری در حوزه­های مختلف ادبیات به‌ویژه حوزه بلاغت فارسی خلق کرده است که با نوعی خلاقیت و ابتکار منحصربه‌فرد همراه بوده است. در این مقاله کوشیده­ایم با تکیه بر چند اثر بلاغی برتر شبه‌قاره مانند جامع‌الصنایع و الاوزان سیف جام هروی و سبحه‌المرجان و غزلان الهند آزاد بلگرامی و حدایق‌البلاغه فقیر دهلوی این نکته را تبیین کنیم که این سه اثر برخلاف دیگر آثار بلاغت اسلامی که تا حدودی متأثر از اندیشه­های یونانی بوده­اند، عمدتاً تحت تأثیر بلاغت سانسکریت به رشته تحریر درآمده‌اند. همچنین نشان داده­ایم که سه اثر نه‌تنها دربرگیرنده معیارهای نظری زیباشناسی و عناصر ادبی هستند بلکه نوعی نقد عملی را نیز دربرگرفته‌اند و در پایان به مهم‌ترین اشتراک‌های این آثار اشاره شده است.

ادیبان شبه­­قاره تقریباً در حوزه‌های مختلف زبان و ادب فارسی مانند بلاغت، تذکره‌نویسی و به‌ویژه فرهنگ­نویسی، از پیشاهنگان و سرآمدان بودند و برخلاف ادیبان ایران‌زمین، بیشتر مبتکر و بنیان­گذار مبانی نظری فرهنگ­نویسی، بلاغت و تذکره­نگاری و حتی نقد به‌شمار می‌­روند، تاآنجاکه می‌­توان از مطاوی آثار تألیفی در هر زمینه، اصول و مبانی نظری هر فن را استخراج کرد. در این مقال ابتدا به اجمال به چگونگی تکوین زبان فارسی طی دوره‌های مختلف در شبه‌قاره می‌پردازیم و سپس درباره جریان فرهنگ‌نویسی در آنجا بحث می‌کنیم و در ادامه نشان می‌‌دهیم که شبه‌قاره در شکل‌گیری و تکامل این جریان چه میزان مؤثر بوده است. ازهمین‌رو به کاوش درباره فرهنگ‌های تألیفی در هندوستان خواهیم پرداخت و مهم‌ترین ممیزه‌هایشان را برخواهیم شمرد و درپایان مقال به کارکردهای مهم این فرهنگ­ها اشاره خواهیم کرد.