:: سال 26، شماره 85 - ( 11-1397 ) ::
جلد 26 شماره 85 صفحات 53-33 برگشت به فهرست نسخه ها
بدل بلاغی و انواع آن در غزلیات حافظ
علی حیدری 1، بهنوش رحیمی هرسینی2
1- دانشگاه لرستان ، Aheidary1348@yahoo.com
2- دانشگاه لرستان
چکیده:   (4843 مشاهده)
یکی از ویژگی­های سبکی غزل حافظ تکرارِ بخشی از معنی مصراع نخست در مصراع دوم است. شناخت او از روابط بلاغی و معنایی واژگان به او این امکان را داده که بتواند، بدون گرفتارشدن در قید تکرار لفظی، معنی را تکرار کند. یکی از روش­هایی که او را در رسیدن به این هدف یاری بخشیده­، جانشین­کردن مفاهیم در دو پاره از بیت، با توجه به روابط بلاغی بین آنهاست. مفهوم جایگزین‌شده، علاوه‌­براینکه بر مفهوم نخست (مبدل‌منه) یا قسمتی از معنی آن دلالت دارد، معنی اصلی خود را نیز حفظ می­کند. این روش را اصطلاحاً "بدل بلاغی" ­نامیده‌ایم. در این پژوهش، روابط مختلفی که میان طرفین جانشینی وجود دارد، با استناد به سه مبحث سنتی معانی، بیان و بدیع در علم بلاغت دسته­بندی شده ­است. نحوه چینش بدل­های بلاغی در ابیات حافظ متنوع است. گاهی چند مفهوم را در بیت جانشین یکدیگر کرده و چندین بدل بلاغی آفریده ­است. گاهی میان دو مفهوم چندین رابطه بلاغی ایجاد کرده و بر دامنه معنی افزوده ­است و گاهی نیز یک مفهوم را جایگزین چند مرجع کرده که این ارجاعات متعدد سبب ایهام و چندمعنایی شده­ است. در ادامه، تعدد و تنوع بدل­های بلاغی در ابیات حافظ، با ذکر نمونه­هایی، دسته‌بندی و تشریح شده ­است. بسامد روابط بلاغی در طرفین جانشینی در سه حوزه علم بلاغت به این ترتیب است: معانی 3%، بیان 69% و بدیع 28%. حدود یک‌سوم از ابیات حافظ دارای بدل بلاغی است. این بسامد بالا این شگرد را به‌مثابه یکی از ویژگی­های سبکی حافظ معرفی می­کند.
 
واژه‌های کلیدی: بدل بلاغی، غزلیات حافظ، جانشینی
متن کامل [PDF 271 kb]   (1061 دریافت)    
نوع مطالعه: پژوهشي | موضوع مقاله: ادبیات غنایی
فهرست منابع
1. قرآن مجيد (1379) ترجمة مهدي الهي قمشه¬اي. تهران: دارالقرآن الکريم.
2. ابن‌المعتز، ابوالعباس عبدالـله (2001) البديع. لبنان: مؤسسه الکتب‌الثقافيه.
3. استعلامي، محمد (1383) درس حافظ. چاپ دوم. تهران: سخن.
4. انوري، حسن و حسن احمدي گيوي (1367) دستور زبان فارسي. تهران: فاطمي.
5. تفتازاني، سعدالدين (1388) شرح المختصر. چاپ پنجم. قم: اسماعيليان.
6. حافظ، شمس¬الدين‌محمد (1391) ديوان. به‌¬اهتمام محمد قزويني و قاسم غني. تهران: سروش.
7. حيدري، علي (1385) «ايهام در شعر حافظ». کيهان فرهنگي. شمارة 239 و 240: 32-39.
8. ـــــــ و همکاران (1396) «بدل بلاغي محملي براي ايهام¬سازي حافظ». متن¬پژوهي ادبي. سال بيست‌ويکم. شمارة 73: 151-173.
9. خيام‌پور، عبدالرسول (1388) دستور زبان¬ فارسي. چاپ چهاردهم. تهران: ستوده.
10. دهخدا، علي‌اکبر (1377) لغت¬نامه. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
11. راستگو، سيدمحمد (1370) «ايهام در شعر فارسي». مجلة معارف. دورة هشتم. شمارة 1: 37-83.
12. ـــــــ (1383) «مهندسي سخن در سروده¬هاي حافظ». پژوهش¬هاي ادبي. شمارة 3: 65-82.
13. رجايي، محمدخليل (1392) معالم البلاغه در علم معاني، بيان و بديع. چاپ چهاردهم. شيراز: دانشگاه شيراز.
14. رحيمي¬هرسيني، بهنوش و همکاران (1396) «نوعي مجاز با دلالت دوگانه (حقيقي و غيرحقيقي) شگردي براي گسترش دامنة معني در غزليات حافظ». زبان و ادب فارسي. سال هفتادم. شمارة 235: 57-71.
15. شميسا، سيروس (1381) بيان. چاپ نهم. تهران: فردوسي.
16. ـــــــ (1388) يادداشت¬هاي حافظ. تهران: علمي.
17. ـــــــ (1389) معاني. چاپ دوم. تهران: ميترا.
18. ـــــــ (1390) نگاهي تازه به بديع. چاپ چهارم. تهران: ميترا.
19. شفيعي‌کدکني، محمدرضا (1370) صور خيال در شعر فارسي. چاپ چهارم. تهران: آگاه.
20. ـــــــ (1391) رستاخيز کلمات. تهران: سخن.
21. ـــــــ (1386) موسيقي شعر. چاپ پنجم. تهران: آگه.
22. فرشيدورد، خسرو (1354) «ساختمان تشبيه و استعاره در شعر حافظ». خرد و کوشش. شمارة 18: 35-72.
23. وحيديان کاميار، تقي (1387) بديع از ديدگاه زيبايي‌شناسي. چاپ سوم. تهران: سمت.
24. وفايي، عباسعلي (1391) دستور تطبيقي. تهران: سخن.
25. الهاشمي، السيداحمد (1383) جواهرالبلاغه. الطبع الثانيه. مؤسسه الصادق للطباعه و النشر.
26. هروي، حسينعلي (1386) شرح غزل‌هاي حافظ. به کوشش زهرا شادمان. چاپ هفتم. تهران: فرهنگ نشر نو.



XML   English Abstract   Print



بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.
سال 26، شماره 85 - ( 11-1397 ) برگشت به فهرست نسخه ها