فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی

تنوع‌بخشی اقتصاد روستایی، به عنوان ابزاری برای سرعت بخشیدن به توسعه اقتصادی در سطوح مختلف به شمار می‌آید؛ این رویکرد به عنوان یکی از مهم‌ترین راهبردهای توسعه و پایداری اقتصادی سکونتگاه‌های روستایی ایران تلقی شده و تأثیر بسزایی در ارتقای رفاه و امنیت اقتصاد منطقه دارد. چرا که ترکیب مطلوب بخش‌های مختلف اقتصاد  در نواحی روستایی، کارایی و بهره وری را در تمامی زمینه‌های تولیدی با افزایش مواجه می‌سازد، هدف از این تحقیق، شناخت موانع متنوع سازی فعالیت‌های اقتصادی در روستاهای دهستان اشکور علیا در شهرستان رودسر استان گیلان است. منطقه اشکورات رودسر به علت کوهستانی بودن و قرار داشتن در وضعیت انزوای جغرافیایی و دسترسی ضعیف به امکانات و زیرساخت‌های لازم دارای ناپایداری اقتصادی و اجتماعی است. این تحقیق از نظر هدف کاربردی و  از نظر روش انجام، توصیفی- تحلیلی است. در این تحقیق جامعه آماری، روستاهای دهستان اشکورعلیا(53روستا) در شهرستان رودسر است. جهت تعیین تعداد خانوارهای نمونه از فرمول کوکران استفاده شد که  بر اساس آن، تعداد نمونه‌ها 285، تعیین شد و پس از سنجش روایی (نظرات خبرگانی از اعضای هیئت‌علمی ) و پایایی ( ضریب آلفای 0.781) پرسشنامه در میان خانوارهای روستاهای نمونه تکمیل شد. به منظور دستیابی به اطلاعات مورد نیاز جهت سنجش متغیرهای مورد تحقیق، از روش‌های پیمایشی و اسنادی بهره گرفته‌شده و برای بررسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده‌ها، از آزمون‌های آماری نظیر تحلیل‌های رگرسیونی چندگانه با روش گام به گام استفاده شد. یافته‌ها نشان می‌دهد که موانع زیرساختی و نهادی با ضریب تأثیر 0.633،عوامل محیطی، با 449/0 ، عوامل اقتصادی با  106/0 و عوامل اجتماعی با ، 093/0 در عدم تنوع اقتصادی نواحی روستایی منطقه نقش دارند.

برای سنجش و سطح­بندی توسعه‌یافتگی مناطق، شاخص‌های بسیاری وجود دارد. هر یک از این شاخص‌ها دارای ارزش و اهمیت خاصی است که با توجه به نوع هدف و روش مطالعه، مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌کارگیری این شاخص‌ها زمینه مناسبی برای ارائه راهبردها و به‌کارگیری برنامه‌های مناسب توسعه‌ی نواحی و همچنین پی‌ریزی و ایجاد توسعه‌ی یکپارچه ناحیه‌ای و تحلیل وابستگی سکونتگاه‌های انسانی در سطوح نواحی می‌شود. پژوهش حاضر با استفاده از 13 شاخص زیربنایی، به­دنبال سنجش سطح توسعه‌یافتگی دهستان‌های استان اردبیل و تعیین سطوح برخورداری آن‌ها بوده است. روش تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی بوده و داده‌های تحقیق به روش کتابخانه‌ای جمع­آوری شده است. پس از جمع­آوری داده‌ها، وزن شاخص‌ها با استفاده از آنتروپی شانون تعیین و به­وسیله روش­هایTOPSIS ، VIKOR، SAW و HDI رتبه‌بندی شده است؛ همچنین برای رسیدن به یک اجماع کلی از یک تکنیک ادغامی تحت عنوان کپ‌لند استفاده گردید. یافته­های حاصل از اجرای تکنیک کپ‌لند نشان داد که دهستان‌های پلنگا، محمود­آباد و ویلکج جنوبی، به ترتیب در رتبه‌های نخست و دهستان‌های کلخوران، پایین برزند و انگوت شرقی به ترتیب در رتبه‌های آخر از لحاظ توسعه یافتگی زیربنایی قرار دارد. 

بخش کشاورزی با نقش­پذیری اصلی در نظام اقتصادی روستا، زمینه تحول آن را در ابعاد مختلف محیطی، اجتماعی و اقتصادی را فراهم نموده است. از این رو می­تواند نقش مهمی در تحقق توسعه پایدار روستایی ایفاء نماید. برای تحقق این امر، منابع سرمایه­ای طبیعی، اجتماعی، انسانی و مالی از اهمیت برخوردار هستند. در این میان، سرمایه مالی دارای نقش بیشتری است. مزیت مکانی نسبتا پایین روستا به همراه منابع سرمایه مالی کم در آن، سبب شده تا جریان سرمایه به بخش کشاورزی کاهش یابد. این چالش، سبب شده تا دولت حمایت بخش کشاورزی را با توجه به نظام بهره­برداری فردی در قالب طرح اعطای اعتبارات خرد مدنظر قرار دهد. اجرای این طرح، اثراتی بر ابعاد مختلف توسعه سکونتگاه­های روستایی داشته است. این مقاله، سعی نموده با رویکردی پیامدگرا به تبیین اثرات اجتماعی – اقتصادی آن بپردازد. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی – تحلیلی است. محدوده جغرافیایی مورد مطالعه دهستان کرسف و جامعه آماری، روستاییان و کارشناسان کشاورزی و مالی آن دهستان بوده است. با توجه به دو جامعه آماری مورد مطالعه، از کل واحدهای بهره­بردار که در بین سالهای 85- 92حداقل یکبار وام دریافت کرده­اند، 157 نفر با استفاده از فرمول تعیین حجم کوکران به­عنوان حجم نمونه مشخص شده و نمونه­گیری این جامعه آماری با روش طبقه­ای و تصادفی صورت گرفته است. از جامعه کارشناسان با توجه به اهمیت معیار سطح دانش و آگاهی آنها از مسئله، با نمونه­گیری هدفمند 15 نفر از کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی و بانک کشاورزی انتخاب شده است. برای تحلیل اطلاعات تکنیک آزمون T تک نمونه­ای مورد استفاده قرار گرفت. نتایج تحقیق حاکی از آن است که اعتبارات خرد کشاورزی تأثیر یکسان و یکپارچه بر شاخص های ابعاد توسعه بویژه ابعاد اجتماعی – اقتصادی ندارد و سازوکار اجرایی اعطای اعتبارات خرد کشاورزی متأثر از رویکرد سنتی (رشد اقتصادی) از کارآمدی لازم برخوردار نیست. در این ساختار، مدیریت متمرکز (از بالا به پایین) و روابط رسمی و قانونی سبب شده تا منابع مالی ماهیتی محلی و متکی بر پس اندازهای خرد مردم نبوده و از پایداری برخوردار نباشد.

برنامه‌ریزی روستایی یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های کارگزاران و برنامه‌ریزان توسعه است. سازمان جهاد کشاورزی در جهت تحقق اهداف توسعه روستایی، با تدوین برنامه‌ها و فعالیت‌های خود در جهت ارتقاء سطح آگاهی‌ها و مهارت‌های حرفه‌ای روستاییان گام بر می‌دارد. در این تحقیق به تبیین توانمندی حرفه‌ای کارگزاران جهاد کشاورزی استان کرمانشاه در برنامه‌ریزی روستایی پرداخته شده است. کلیه­ی کارگزاران و برنامه­ریزان توسعه روستایی استان کرمانشاه به تعداد 456 نفر جامعه آماری این پژوهش را تشکیل داده­اند. پژوهش از نوع کاربردی، روش پژوهش از نوع توصیفی ـ پیمایشی بوده است. حجم نمونه براساس جدول مورگان 210 نفر تعیین گردید. روش نمونه‌گیری، تصادفی طبقه‌ای با انتساب متناسب از پاسخ­گویان انتخاب شد. ابزار پژوهش پرسشنامه بود که روایی صوری آن براساس نظر جمعی از اساتید و صاحب­نظران تأیید گردیده و پایایی آن با استفاده از پیش­آزمون مشخص گردید. ضریب آلفای کرونباخ برای مؤلفه‌ توانمندی حرفه‌ای در برنامه‌ریزی روستایی و روحیه کارآفرینی به ترتیب 93/0 و 90/0 محاسبه شد که بیانگر مناسب بودن ابزار پژوهش بود. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از آزمون‌های همبستگی و رگرسیون انجام شد. براساس نتایج، بین مؤلفه‌ توانمندی حرفه‌ای در برنامه‌ریزی روستایی با روحیه کارآفرینانه، سن کارگزاران و اثربخشی دوره‌های آموزشی ضمن خدمت رابطه مثبت و معنی‌داری در سطح یک درصد خطا برقرار است. نتایج تحلیل رگرسیون نیز نشان داد که متغیرهای روحیه کارآفرینانه و اثربخشی دوره‌های آموزشی ضمن خدمت، تأثیر معنی‌داری بر میزان توانمندی حرفه‌ای کارگزاران در برنامه‌ریزی روستایی داشته و توانایی تبیین 64 درصد از تغییرات متغیر توانمندی حرفه‌ای را دارد.

سرعین به­عنوان یک روستاشهر، علی­رغم داشتن ویژگی­های ساختاری روستاشهر، عملکرد مؤثری در گردشگری در مقیاس منطقه­ای دارد که تا حد زیادی به مزیت­های نسبی و جاذبه­های گردشگری وابسته است. هدف مقاله  بررسی نقش مؤلفه­های گردشگری از جمله چشمه­های آبگرم در توسعه گردشگری این روستاشهر و تحلیل روند تحولات کالبدی- فضایی سرعین در دو دهه گذشته است. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است و داده­های مورد نیاز از طریق بررسی­های اسنادی و مطالعات میدانی فراهم شده است. فرض اصلی بر معناداری رابطه تحولات کالبدی- فضایی روستاشهر سرعین با بهره­برداری از جاذبه­های گردشگری مانند چشمه­های آبگرم به­عنوان یکی از عوامل اصلی و تأثیرگذار دلالت دارد. جامعه آماری شامل جمعیت گردش­پذیر سرعین و کارشناسان سطح ناحیه بوده و برای نمونه­گیری از فرمول کوکران استفاده شده است. با در نظر گرفتن سطح اطمینان 95 درصد و احتمال قابل قبول خطای برآورد 6 درصد، حجم نمونه 260 خانوار مسکونی و حجم نمونه جامعه کارشناسان با در نظر گرفتن سطح اطمینان 95 درصد و احتمال قابل قبول خطای برآورد 5 درصد، 56 کارشناس به­دست آمده است.  نتایج تحقیق نشان داد نخست شکل­گیری هسته اولیه و رشد سرعین مبتنی بر قابلیت­های محیطی و ظرفیت­های گردشگری به­ویژه در خصوص چشمه­های آبگرم بوده است. سپس رابطه معناداری بین تحولات کالبدی- فضایی سرعین با بهره­برداری از چشمه­های آب درمانی وجود دارد. همچنین تبدیل شهر اردبیل به­عنوان مرکز استان در دو دهه اخیر، عامل مهم در رشد و توسعه سرعین بوده است.

روستاهای ایران غالبا در کنار منابع آبی پایدار اعم آب­های سطحی یا منابع آب­های زیرزمینی شکل گرفته است. با این حال بنا به دلایل مختلف مانند الگوی کشت و الگوی مصرف منابع آب، با تنش­های آبی روبرو هستند. از این رو، شاید بتوان گفت که در سال­های اخیر توان منابع آب زراعی روستاها با ویژگی پایداری روستاها ارتباط مستقیم یافته است. تحقیق حاضر با هدف شناسایی منابع آب زراعی و رتبه­بندی روستاها بر مبنای آن به بررسی و تحلیل موضوع در شهرستان بوئین و میاندشت (در غرب استان اصفهان) پرداخته است. روش تحقیق توصیفی تحلیلی بوده و جمع­آوری اطلاعات با استفاده از داده­های رسمی و کتابخانه­ای و نیز مطالعات میدانی صورت گرفته است. به­همین منظور شاخص­های توان منابع آبی، اقلیم، ژئومورفولوژی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در 33 گویه مرتبط با پژوهش گروه­بندی و بررسی شده است. جامعه آماری تحقیق شهرستان بوئین و میاندشت است که در سال 1390 بالغ بر 26  هزار نفر جمعیت و 46 روستا دارای سکنه داشته و نمونه تحقیق، 5 روستا در دهستان­های مختلف است که بر مبنای پراکندگی، جمعیت و فاصله از مرکز شهرستان انتخاب شده است.  نتایج تحقیق نشان داد که نخست اتخاذ سیاست­های جدید در زمینه بهره­برداری از منابع آب و زمین و توجه به شیوه‎های صرفه‏جویانه مصرف آب و اصلاح سیستم‎های آبیاری نقش مهمی در بالا نگهداشتن توان منابع آبی و پایداری روستاها دارد. سپس با توجه به تنش آبی حتی در نواحی روستایی که فراوانی منابع آبی وجود دارد، ایجاد تعادل در مصرف منابع آب کشاورزی و برقراری سیستم آبیاری مدرن اجتناب­­ناپذیر است. بررسی توان منابع آب سکونتگاه­های روستایی در چهار تیپ مختلف، مشخص شد که روستای دره حوض بالاترین رتبه و روستای معصوم­آباد پایین­ترین رتبه را داشته است. در نهایت ایجاد زیرساخت و رونق گردشگری در روستای دره حوض و توسعه کشاورزی بر مبنای تغییر الگوی کشت و الگوی مصرف به­ویژه در معصوم آباد ضروری است. 

مشارکت را می‌توان فرآیند تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی اختیاری، آگاهانه و داوطلبانه فردی و جمعی، جهت قدرت‌یابی برای رفع نیاز و تحقق اهداف خاص در شرایط ویژه که به صورت خودجوش یا برنامه‌ریزی شده، می‌تواند به اجرا درآید، در نظر داشت. شکل­گیری تشکل‌های توانمند ضمن آنکه با دیدگاه­های جدید در خصوص حقوق مردم سازگارتر است، به طور بالقوه می‌تواند به­عنوان ابزاری در جهت سپردن امور مردم به خود آن­ها عمل نموده و فرصت لازم را برای پرداختن دستگاه­های دولتی به وظایف اساسی و رسالت‌های خود فراهم آورد. فرآیند توسعه پایدار روستایی به عوامل و شرایط مختلفی بستگی دارد که یکی از مهم‌ترین عوامل آن، توسعه تعاونی‌ها بوده که می‌تواند همگام با سیاست‌های دولت در بهبود شرایط کار، زندگی، تولید، ارائه خدمات، ارتقاء سطح درآمد و وضعیت اجتماعی مردم روستا نقش مؤثری ایفاء نماید. هدف از این پژوهش، شناخت چالش­های تعاونی­های روستایی ایران بوده است. این تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر روش انجام، توصیفی ـ تحلیلی است. جامعه آماری، تعاونی­های روستایی ایران است و نمونه­ها، افراد متخصص و خبره و ذینفعان در این زمینه تشکیل داده است. به منظور دستیابی به اطلاعات مورد نیاز جهت سنجش متغیرهای مورد تحقیق، از روش‌های پیمایشی و اسنادی بهره گرفته‌ شده و برای بررسی و تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده‌ها، از آزمون‌های آماری نظیر تحلیل‌های رگرسیونی چندگانه با روش گام به گام استفاده شد. یافته‌ها نشان می‌دهد که موانع سیاسی با ضریب تأثیر 0.594، بیشترین تأثیر و عوامل اجتماعی ـ فرهنگی با ضریب 099/0 کمترین چالش را در تعاونی­های روستایی دارد.

توسعه انسانی پایدار جز از رهگذر رعایت عدالت بین دو جنس میسر نمی­شود و تا زمانی که زنان خارج از گردونه توسعه قرار دارند، توسعه همچنان ابتر و ناتوان خواهد ماند. کارآفرینی روستایی راهکار جدیدی در نظریه­های توسعه برای توانمندسازی و ظرفیت­سازی افراد، به­خصوص زنان در مناطق روستایی در راستای دستیابی به توسعه پایدار است. این مقاله در نظر دارد شرایط پذیرش و پخش کارآفرینی را با هدف بازیابی مجدد جایگاه زنان در فعالیت­های اقتصادی و توسعه عدالت­گرا، بین زنان و مردان، تحلیل نماید. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و به روش توصیفی انجام شده است. جهت گردآوری داده­ها، از روش کتابخانه­ای و میدانی استفاده شده است. ابزار گردآوری اطلاعات، مصاحبه، مشاهده و پرسشنامه محقق ساخته با طیف لیکرت بوده است. جامعه آماری پژوهش، زنان و مردان 82 خانوار پذیرنده کارآفرینی در دهستان سولقان بوده است که به صورت تمام شماری مورد بررسی قرار گرفته­اند. داده­های به­دست آمده در محیط نرم­افزاری SPSS با استفاده از آزمون­های ناپارامتریک و پارامتریک، مورد تجزیه و تحلیل واقع شده است. نتایج نشان داد فرآیند پخش کارآفرینی در بین زنان و مردان تحت تأثیر عوامل درونی مانند نقش (مسئولیت­های خانه و خانواده) و شرایط فردی و شخصیتی و همچنین عوامل بیرونی مثل  وضعیت مالی و اقتصادی متفاوت است. علاوه بر این، عوامل نهادی و سازمانی و عوامل قانونی و حقوقی نیز بر این فرآیند تأثیر می­گذارد و به همین ترتیب ویژگی­های خانوادگی، ویژگی­های اجتماعی- فرهنگی جامعه و عوامل جغرافیایی و محیطی، نیز فرآیند پخش کارآفرینی را در بین زنان و مردان متفاوت می­سازد.

در راستای تحقق اهداف برنامه­های توسعه کشور، هماهنگ نمودن اهداف ملی با واقعیت­های منطقه­ای امری اجتناب­ناپذیر است. بر همین اساس، تخصیص منابع باید براساس توانمندی­ها و مزیت­های نسبی مناطق صورت پذیرد. از طرفی، تدوین برنامه توسعه مناطق براساس ظرفیت­های بالقوه و بالفعل در بخش­های مختلف اقتصادی امری بی­بدیل است، از آنجا که فعالیت­های اقتصادی، به طور خاص و منابع و امکانات به طور عام، از لحاظ توزیع فضایی از درجه تمرکز نامطلوبی برخوردار است، هر منطقه متناسب با ویژگی­های خاص خود، نیازمند برنامه­های ویژه­ای است که لازمه هرگونه اقدامی در این زمینه، شناسایی وضعیت گذشته و موجود مناطق مختلف براساس روش­های علمی مناسب است. مطالعه حاضر از نوع مطالعات کاربردی بوده که به روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است. داده­های مورد نیاز از سرشماری­های 1385 و 1390 استخراج شده است. میزان عدالت توزیعی با استفاده از پرکاربردترین شاخص­های آماری در این زمینه یعنی منحنی لورنز و ضریب جینی از طریق نرم افزار Excel محاسبه شد. سطح­بندی استان­ها براساس مدل تحلیل عاملی، تاپسیس و تحلیل خوشه­ای انجام شد و در نهایت نقشه­های جغرافیایی میزان مزیت نسبی انواع گروه­های عمده شغلی در محیط نرم افزار Arc GIS، در سطح کشور نیز ترسیم شد که قطعاً برای سیاست­گذاری مناسب در زمینه توسعه منطقه­ای ضروری است. نتایج تحقیق، نشان دهنده­ شکاف زیاد بین نواحی روستایی استان­های کشور و توسعه­ی نامتعادل استان­ها با توجه به شاخص­های مورد استفاده است. براین اساس استان­های تهران، کرمانشاه، بوشهر و مازندران بالاترین امتیاز نسبی را کسب کردند و از امکانات بیشتری برای اشتغال­زایی در نواحی روستایی برخوردارند. در مقابل استان­های کرمان، سیستان و بلوچستان، کردستان و خوزستان از امتیازات نسبی پایین­تری برای اشتغال­زایی برخوردارند.

راهبرد جدید توسعه روستایی لزوم پرداختن به فعالیت­های غیرکشاورزی و جستجوی شیوه­های جدید معیشت با اتکاء به منابع درونی روستاها را بیش از پیش مورد توجه قرار می­دهد، صنعتی سازی روستاها نیز یکی از ابزار­های مناسب برای متنوع­سازی اقتصاد روستایی را فراهم می­آورد و با ایجاد اشتغال و افزایش و توزیع متعادل­تر درآمدها، سطح زندگی روستاییان را بهبود بخشیده و زمینه دستیابی به توسعه پایدار روستایی را فراهم می­سازد؛ لذا با توجه به اهمیت نقش طرح­های صنعتی در توسعه روستاها هدف اصلی این پژوهش بررسی اثر کارخانه سیمان هگمتان بر روستای شاهنجرین بوده است. جامعه آماری این تحقیق اهالی روستای شاهنجرین واقع در بخش قروه درجزین شهرستان رزن در استان همدان بوده که بر اساس فرمول کوکران 161 نفر به صورت تصادفی و با استفاده از نمونه گیری خوشه­ای چند مرحله ای، مورد گزینش و مطالعه قرار گرفتند. مهم­ترین ابزار گردآوری داده­ها پرسشنامه بوده که روایی صوری آن توسط متخصصان تأیید و جهت بررسی پایایی آن با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ، پایایی 73 .0 برآورد شد که نشانگر قابلیت اعتماد آن است. طبق نتایج بدست آمده از تحلیل عاملی، اثرات کارخانه سیمان در پنج عامل اقتصادی، کشاورزی، اجتماعی، زیست­محیطی و عامل کالبدی دسته­بندی شدند که در مجموع پنج عامل مذکور توانسته­اند، 865 .60درصد از کل واریانس متغیرها را تبیین نمایند. همچنین بررسی میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات متغییر ها نشان داد که اجرای طرح صنعتی مذکور بیشترین تأثیر را بر بهبود راه ارتباطی روستا به شهر، افزایش درآمد روستاییان، افزایش فرصت­های اشتغال برای روستاییان و آلودگی هوای روستا داشته است.