فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی

توسعه کشاورزی، نیازمند برنامه‌ریزی اساسی بر پایه توانمندی‌های هر منطقه است؛ از این رو، مطالعه در مورد میزان توسعه یافتگی بخش کشاورزی مناطق مختلف برای برنامه‌ریزی و بررسی روند توسعه مهم است. در این پژوهش میزان توسعه یافتگی شهرستان­های استان آذربایجان­شرقی از نظر کشاورزی با روش توصیفی- تحلیلی بررسی شده است. بدین منظور، 28 شاخص در بخش­های زراعی، باغی، مکانیزاسیون، دامپروری انتخاب و با بهره­گیری از روش تحلیل عاملی برای هر کدام از بخش­ها عوامل و شاخص­های تلفیقی استخراج گردیده و به­عنوان ورودی روش تاکسونومی مورد استفاده قرار گرفته است و در نهایت جهت گروه­بندی شهرستان­ها از روش تحلیل خوشه­ای استفاده شده است. نتایج نشان می دهد در استان آذربایجان شرقی در سال 1389 از مجموع 19 شهرستان، سه شهرستان توسعه­یافته، 7 شهرستان نسبتا توسعه­یافته، 5 شهرستان کمترتوسعه یافته و 4 شهرستان توسعه­نیافته بوده است. رتبه­بندی شهرستان‌های استان بر حسب شاخص­های بخش زراعی نیز نشان داد که شهرستان­ ملکان بالاترین و شهرستان چاراویماق پایین­ترین درصد توسعه­یافتگی بخش کشاورزی را داشته است.

همه‌گیری ویروس کرونا بزرگ‌ترین شوک را بر اقتصاد جهان تحمیل کرده و باعث اجرای سیاست‌های کنترلی برای مهار آن از سوی دولت‌ها مانند؛ فاصله‌گذاری اجتماعی، تعطیلی‌های موقت کسب‌وکارها، قرنطینه و .. شده که اثرات منفی آن‌ها در مناطق روستایی به­دلایل مختلف بیشتر بوده و به عاملی اثرگذار در تحولات فقر روستایی بدل شده است. هدف از پژوهش حاضر تحلیل عوامل مؤثر بر تحولات فقر روستایی استان آذربایجان­شرقی در دوران شیوع کرونا بوده و از حیث هدف کاربردی، از نظر ماهیت و روش توصیفی-تحلیلی است. بنیان فلسفی پژوهش ترکیبی است که در مرحله بررسی تالار گفتمان (Q) رویکرد کیفی و در مرحله تحلیل­عاملی جنبه کمی دارد. جامعه گفتمان شامل؛ 24 نفر از مدیران و کارشناسان (فرمانداری، بهداشت و درمان، ادارات دولتی، بخشداری­ها، دهیاری­ها و ...)، خبرگان محلی و متخصصان حوزه فقر و روستا است. برای انتخاب نمونه آماری از روش گلوله­برفی و متواتر نظری استفاده شد. جهت تجزیه‌وتحلیل داده­های ماتریس­های کیو، از تحلیل­عاملی به روش اکتشافی (استنفسون) استفاده گردید. یافته­های تحقیق نشان داد، عوامل مؤثر بر تحولات فقر روستایی در دوران شیوع کرونا در استان آذربایجان شرقی عبارت‌اند از؛ 1) عدم رعایت محدودیت­های قانونی، کاهش سواد و دسترسی به خدمات ارتباطی؛ 2) تعطیلی کسب­و­کارها، افزایش هزینه­ها و فشارهای اقتصادی و روانی؛ 3) کاهش درآمد، سرمایه تولید و مدیریت ناکارآمد؛ 4) مشکلات مالی و کاهش جریان­های فضایی؛ 5) اعتماد اجتماعی و ضعف خدمات بهداشتی-درمانی؛ 6) بازاریابی و دسترسی به خدمات و جاده­های ارتباطی؛ 7) مشخص نبودن برنامه­ها­ و سیاست­های کلان، کاهش تولید و افزایش ناهنجاری اجتماعی؛ 8) عوامل سیاسی و اعمال محدودیت­های حمل‌ونقلی. در این میان، عامل عدم رعایت محدودیت­های قانونی، کاهش سواد و دسترسی به خدمات ارتباطی با مقدار ویژه 13/3 و درصد واریانس 04/13 بیشترین تأثیر را تحولات فقر روستایی در دوران شیوع ویروس کرونا در محدوده مورد مطالعه داشته است.